Geologia i ślady dawnego górnictwa w obrazach LIDAR

W ostatnim okresie zrobiło się głośno o cieniowanych mapach wykonanych w technologi LIDAR - można o tym przeczytać m.in. na blogu: http://eloblog.pl/zostan-odkrywca-zaginionych-miejsc/

Większość pojawiających się w internecie wpisów dotyczy miejsc związanych z działalnością budowlaną czy militarną, ja natomiast przedstawię kilka ciekawych miejsc na Dolnym Śląsku, gdzie cieniowane mapy pomogą poznać pewne zagadnienia geologiczne czy zobaczyć ślady dawnego górnictwa na tym terenie. Obraz LIDAR przede wszystkim ukazuje zależność ukształtowanie terenu od budowy geologicznej.  Jeszcze zanim geoportal udostępnił dane w wysokiej rozdzielczości, miałem do czynienia z mapami cieniowanymi na studiach geologicznych 10 lat temu  (wykorzystywane m.in. do kartowania geologicznego, lokalizacji osuwisk itp.), ale niestety dużo mniejszej szczegółowości i bez ogólnego, bezpłatnego dostępu. Teraz każdy może z poziomu przeglądarki, badać interesujące tereny, zarówno na obrazach LIDAR jak i nakładać warstwę ortofotomapy czy skanów map topograficznych.

1. Krawędź Gór Sowich k. Bielawy

Północno-wschodnie stoki gór wyznaczają wyraźną, prostą linię, która pokrywa się z przebiegiem jednej z najważniejszych stref tektonicznych w tej części Polski. Jest to sudecki uskok brzeżny (SUB), wzdłuż którego dochodziło do przesunięć pionowych - w czasie orogenezy alpejskiej zachodnia część masywu została wyniesiona i w tym miejscu powstały Sudety a z drugiej strony bardziej "płaskie" Przedgórze Sudeckie. W rejonie Gór Sowich morfologiczna krawędź Sudetów osiąga największą wysokość względem podnóża - nawet do 300 metrów. Tutaj także po obu stronach uskoku, w podłożu mamy te same rodzaje odpornych skał (gnejsy i migmatyty) a pod wpływem wyniesienia jednego bloku do góry, obszar ten ulegał dużo intensywniejszej erozji, czego efektem jest duża liczba niewielkich dolinek o stromych zboczach.

2. Góry Stołowe - Zawory

Północny kraniec Gór Stołowych zaznacza się w morfologii terenu wyraźną krawędzią o pofalowanym kształcie, gdzie z jednej strony krawędzi mamy stromy stok a z drugiej stosunkowo płaskie i lekko nachylone stoliwo. Jest to świetny przykład jak budowa geologiczna wpływa na ukształtowanie terenu, gdzie skały odporniejsze (piaskowce wieku kredowego) tworzą ów krawędź a stoki są zbudowane z margli kredowych oraz mało odpornych skał drobnoklastycznych triasu. W lewej, górnej części obrazu zaznacza się pojedyncza, wydłużona górka z "poszarpanym" południowym stokiem, który stanowi grupa piaskowcowych skałek - rezerwat "Skałki Gorzeszowskie" / "Głazy Krasnoludków".

3. Góry Stołowe - Błędne Skały

Kolejny przykład, jak poziomo zalegające warstwy skał osadowych o różnej odporności wpływają na morfologię terenu. Tutaj seria twardych piaskowców ciosowych, została niemal całkowicie zerodowana a ostał się jedynie niewielki fragment. Co najbardziej widoczne w masywie Błędnych Skał, to system regularnych szczelin i rozpadlin - efekt erozji piaskowców wzdłuż spękań ciosowych.

4. Przedwojów k. Kamiennej Góry (Bijakowe Góry)

W morfologi tych wzgórz charakterystyczna jest obecność równoległych i wydłużonych bruzd oraz grzbiecików. Zbudowane są one z serii karbońskich skał osadowych (zlepieńce, piaskowce, mułowce, łupki) i są znacznie wychylone od poziomu (rzędu 30-40 stopni), w przeciwieństwie do płasko leżących utworów kredy w Górach  Stołowych. Warstwy skał odporniejszych (piaskowce i zlepieńce), tworzą na powierzchni formy wypukłe, progi a pomiędzy nimi znajdują się skały o mniejszej odporności (mułowce, łupki.

5. Góra Ślęża  - stoki zachodnie i północne

Ta część Ślęży zbudowana jest ze skał magmowych typu granitów. W obrazie widoczna jest wydłużona strefa wyraźnych grzbiecików i niewielkich grani - jest to wychodnia żyły kwarcowej o większej odporności względem otaczającego ją granitu. Żyła ta miejscami tworzy niewielkie skałki, ale są też miejsca wyraźnie wklęsłe - to efekt dawnej eksploatacji kwarcu w kilku niewielkich łomach np. w pobliżu wsi Sady.

Ciekawsze ślady działalności górniczej można zauważyć po prawej stronie zdjęcia - duże nagromadzenie niewielkich dołów i nisz. Są to dawne kamieniołomu granitu wiekiem sięgające średniowiecza czy okresu wpływów rzymskich. Wydobywany tu granit wykorzystywano m.in. do wyrobu kół żarnowych.

6. Karkonosze - Śnieżne Kotły

Jedno z najbardziej znanych miejsc w Karkonoszach, bardzo widokowe - ale poza oczywistymi dwoma kotłami lodowcowymi w obrazie LIDAR możemy także dostrzec pofalowane wały położone poniżej kotłów. Są to moreny czołowe i boczne - ślady po akumulacyjnej działalności lodowca, który topniejąc zostawiał materiał skalny na czole oraz obrzeżach.

7. Masyw Ślęży - Karolin

Na łagodnym stoku masywu zbudowanego z serpentynitów utworzył się szereg równoległych, niewielkich wąwozów, który jest prawdopodobnie odwzorowaniem systemu spękań w serpentynitach. 

 8. Odra w okolicy Lubiąża

Wokół uregulowanego koryta Odry oraz wałów przeciwpowodziowych prześledzić możemy zarysy dawnych koryt rzeki i ślady po starorzeczach. Jest to typowy i bardzo popularny w Polsce przykład rzeki meandrującej, która po stronie wypukłej zakola eroduje i podcina brzegi a z wklęsłej akumuluje materiał piaszczysty. 

9. Wydmy k. Przemkowa

Efekt akumulacyjnej działalności wiatru - wydmy paraboliczne, które powstawały tuż po epoce lodowcowej na odsłoniętych, rozległych obszarach piaszczystych. Ze względu na przeważający u nas, zachodni kierunek wiatrów oraz obecność wilgotnego podłoża z drobną roślinnością takie wydmy mają z reguły ramiona skierowane w stronę zachodnią a stoki wschodnie są bardziej strome niż zachodnie. Krajobraz wydmowy jest charakterystyczny dla wielu miejsc na równinach środkowej Polski, z tym że wszystkie te tereny obecnie są porośnięte lasami a wydmy nieruchome.

 10. Góra Ślęża - stoki wschodnie

Ślady ruchów masowych - powstałe osuwiska wiąże, się z dostosowaniem stoków Ślęży do nowych warunków jakie nastąpiły po wycofaniu się lądolodu skandynawskiego.

11. Bogatynia - hałda kopalni węgla brunatnego

Na południowych stokach, dużego zwałowiska skał płonnych z pobliskiej kopalni znaleźć możemy kilka w miarę młodych osuwisk oraz fragmenty rozmyć erozyjnych (poprzeczne do stoku zagłębienia). W górnej części obrazu widać rów odwadniający.

12. Lwówek Śląski - "Górniczy Las" / "Złoty Las" 

Po obu stronach drogi Lwówek-Złotoryja znajduje się dość duży obszar z tysiącami zagłębień i hałd - jest to pozostałość po średniowiecznej eksploatacji żwirów złotonośnych. Większość z tych wyrobisk była bardzo płytka i udostępniała złotonośną warstwę żwiru bardzo blisko powierzchni, tylko część, głębszych wyrobisk mogła mieć jakąś prowizoryczną, drewnianą obudowę. Szacuje się, że złoże w rejonie Lwówka miało zawartość około 2g złota na tonę.

 13. Męcinka - ślady górnictwa

Widać dwa pasy z licznymi zapadliskami i hałdkami  - są to dawne szybiki, które udostępniały żyłowe złoże rud żelaza, a ich przebieg jest ściśle związany z wychodnią tej żyły na powierzchni. Zapewne są to stare ślady, możliwe że sięgające czasów średniowiecza, kiedy ten typ eksploatacji był popularny - udostępniał przede wszystkim płytko zalegające a tym samy łatwo dostępne partie złoża, niewymagające odwodnienia.

14. Miedzianka - pozostałości górnicze

Miejscowości tej chyba nie trzeba przedstawiać - choć z budynków prawie nic się nie ostało poza kościołem i kilkoma domami, to w okolicy mamy mnóstwo widocznych śladów dawnego górnictwa - hałdy i zwały dawnych kopalni ciągną się aż po Ciechanowice. Część z nich została rozplantowana i nie ma już charakterystycznego kształtu ze stromymi stokami, to w obrazie LIDAR można nadal zobaczyć ich zarysy a także zagłębienia - zapadliska po szybach. Większość tych hałd to pozostałość po eksploatacji rud miedzi a do dziś można na nich znaleźć ciekawe okazy minerałów.

 15. Nowa Ruda - Słupiec

"Stary i młody" obok siebie - czyli stroma, wyraźnie zaznaczona hałda kopalni węgla kamiennego, która jako ostatnia została zamknięta a tuż poniżej pole z szeregiem lejów po dawnych szybikach. Prawdopodobnie są one świadectwem początków górnictwa węglowego na tym terenie (XV-XVI wiek). Najstarsze przekazy źródłowe z 1434 roku dotyczą kopalni węgla kamiennego w pobliskich Czerwieńczycach.

 16. Wałbrzych - Biały Kamień

A tu mamy przykład najbardziej współczesnego górnictwa węgla kamiennego - poniżej dużej hałdy szybu Wiesław, wzdłuż wychodni węgla widać szereg wyrobisk, wkopów, zapadlisk i małych zwałów - to słynne wałbrzyskie biedaszyby.

źródło: mapy.geoportal.gov.pl